Według „Słownika terminów literackich” (Sierotwiński, 1966, s. 43) baśń jest to „opowiadanie ludowe o dominujących elementach fantastyki (o nadprzyrodzonych istotach i cudownych zdarzeniach, wróżkach, czarach, itp.) lub o tym, co nieznane z doświadczenia pobudza wyobraźnie, jak np. baśnie o królach, skarbach”. Natomiast „Podręczny słownik terminów literackich” (Sławiński, 1999, s. 37) podaje następująca definicję – „Baśń to jeden z głównych gatunków literatury ludowej. Jest to utwór narracyjny o treści fantastycznej, którego fabuła przedstawia dzieje bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a światem rządzonym przez siły nadnaturalne.”.
Ludzie mają naturalną skłonność do ujmowania świata w narracje, opowiadania zawierające ciągi przyczynowo – skutkowe. Nie powinien dziwić więc fakt, iż uważa się, że baśnie powstały równocześnie ze stworzeniem języka (Wais, 2006). Opowiadania baśniowe, mityczne są specyficznym rodzajem opowieści o życiu, choć nie opisują go w sposób bezpośredni, ale za pomocą metafor i symboli, które każdy może zinterpretować na swój własny sposób (Eichelberger, Szczawiński, 2001), niezależnie od wieku. Baśni nie należy bowiem kojarzyć jedynie z dziećmi, choć, według Tolkiena (2000) istnieje duże prawdopodobieństwo, iż osoby, które lubiły baśnie w wieku dziecięcym, będą je również czytały w późniejszych latach.
Analizę symboliki baśni i mitów wprowadził do psychoanalizy Freud opierając swą sztukę terapii na odkrywaniu i analizie symboli, które miały zakrywać ważne dla pacjenta problemy, aktywizować nieświadome popędy (Chmielewska-Łuczak, 2004). Kontynuując jego tradycję Bruno Bettelheim wprowadził analizę symboli baśniowych do terapii i wspierania rozwoju dzieci. Według tego autora baśnie oddziaływają na ich adresata na dwóch poziomach:
- W sposób bezpośredni i spontaniczny poprzez ukazanie zmagania się sił dobra i zła. W walkach tych dobro zawsze zwycięża, a pozytywni bohaterowie ulęgają ciągłym procesom rozwoju, co powoduje, że stają się wzorami godnymi do naśladowania.
- W sposób nieświadomy – poprzez odwołanie się do znaczeń zawartych w symbolach. Na początku dziecko może nie dostrzegać symboliki baśni, jednak z wiekiem stopniowo dociera ona do niego, odkrywając nowe znaczenia, łącząc stare symbole z nowymi (Bettelheim, 1996).
Według Bettelheima (tamże) baśnie spełniają terapeutyczną rolę, gdyż uczą sposobu w jaki można poradzić sobie z problemami w sferze emocjonalnej. Czynią to jednak w sposób pośredni, symboliczny, nierealistyczny, ale równocześnie łatwiejszy do przyjęcia dla dziecka. Ta funkcja baśni wykorzystywana jest również w terapii osób dorosłych, pozwala bowiem w sposób bezpieczny dla pacjenta zbliżyć się do jego przeżyć, doświadczeń, ubrać emocje w słowa, nadać im jakieś znaczenie (Chmielewska-Łuczak, 2004). Stanowią one również „rezerwuar nowych sposobów reagowania, do których można sięgnąć w razie wyczerpania możliwości sposobów tradycyjnych i obiegowych” (Bly, 1993, s. 9) – dają nam więc wręcz gotowe sposoby postępowania, ujęte jednak w system znaków i symboli, które odczytujemy i interpretujemy.
Jadwiga Wais (2006, s. 10) zwraca również uwagę na bohaterów baśniowych opowieści, którzy są „modelami doświadczeń duchowych (w tym także cielesnych i społecznych) charakterystycznych dla różnych sytuacji egzystencjalnych”. Życie pisze różne opowieści, różnie się w nich odnajdujemy i na swój własny sposób je tworzymy, kształtujemy. Podobnie baśnie i ich bohaterowie są różni, przeżywają różne przygody. Przenikanie się baśni z życiem najłatwiej zaobserwować w dzieciństwie, kiedy wraz z rozwojem zmieniają się tematy naszych ulubionych opowieści. Opowieści, które stopniowo akcentują inne, ważne aspekty życia, najczęściej coraz bardziej dojrzałe, wymagające odczytania coraz większej ilości symboli.
Wielu autorów, w tym między innymi Irena Borecka (2004), czy Bruno Bettelheim (1996) podkreśla, że baśń wychowuje – ukazując losy dobrych i złych bohaterów przekazuje uniwersalne wartości, prawdy, które oddziałują zarówno na sferę świadomą jak i podświadomą słuchacza. Baśnie pomagają również radzić sobie z lękami, uczą w jaki sposób rozwiązywać konflikty z otoczeniem (na przykład z rodzeństwem), pokazują iż czasami trzeba się zatrzymać i że okresy bierności i pozornego braku rozwoju tak naprawdę są tylko chwilowym przystankiem, po którym następuje kolejna faza aktywności, w której człowiek będzie mógł wykorzystać przemyślenia, doświadczenia wszystkich wcześniejszych etapów życia – zarówno tych biernych, jak i tych, które wymagały od niego intensywnego działania, po to, by móc iść dalej i nadal się rozwijać. Wreszcie – baśnie pomagają nam w okresach zmian w naszym życiu, tak zwanych okresach inicjacyjnych (narodziny, opuszczenie domu rodzinnego, małżeństwo, narodziny własnego dziecka i wiele innych) ukazując możliwe drogi przejścia i konsekwencje ich wyboru oraz dając tym samym ukojenie, spokój, pomagając radzić sobie z wewnętrznymi konfliktami. Clarissa Pinkola-Estes (2001, s. 151) podkreśla rolę baśni w utrzymaniu wewnętrznej harmonii – „Wszystkie baśnie zawierają treści, które można rozumieć jako odbicie kondycji danej kultury lub wewnętrznego życia konkretnego człowieka. Pojawiają się w baśniach również motywy mityczne, które można pojmować jako opisanie faz rozwoju i jako wskazówki służące utrzymaniu równowagi zarówno w świecie wewnętrznym, jak i zewnętrznym”.
Jadwiga Wais (2006, s. 174) pisze – „Obrazy baśniowe odróżniają się od innych tym, że są wzorcową opowieścią o stanie naszej duszy i jej przemianie.”. Podkreśla ona, iż celem baśni jest „doprowadzenie jednostki do jej życiowej pełni”, dodanie jej odwagi do realizowania swoich planów, marzeń i zachęcenie do walki o własne szczęście. Pisze – „Ich (baśni) celem jest wskazanie sposobu, jak podążać za własną gwiazdą, jak osiągnąć optimum życiowe i spełnić własne przeznaczenie” (tamże, s. 14).
Baśnie jako metoda terapeutyczna wykorzystywane są również w pracy z osobami niepełnosprawnymi, gdyż pozwalają im lepiej zrozumieć emocje, przeżycia swoje oraz innych osób oraz kształtują myślenie przyczynowo-skutkowe. Tekst baśni należy zawsze dobrać do danej grupy odbiorców, a jej język w razie potrzeby wytłumaczyć. Biblioterapia w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną ma najczęściej formę wsparcia psychicznego, znalezienia mocnych stron podmiotu, pomoc w nabyciu podstawowych umiejętności życiowych.
BIBLIOGRAFIA:
Bettelheim, B. (1996). Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.
Bly, R. (1993). Żelazny Jan. Poznań: Wydawnictwo REBIS.
Borecka, I (2004). Z motylem w tle. O baśni w biblioterapii i terapii pedagogicznej. Wałbrzych: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej.
Chmielewska – Łuczak, D., Fankowski, M. (1995). Przegląd aktualnych tendencji w badaniach biograficznych w obrębie nauk społecznych. W: M. Straś – Romanowska (red.), Na tropach psychologii jako nauki humanistycznej. (s. 79 – 96). Warszawa-Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Chmielewska – Łuczak, D. (2004). Narracja baśniowa w terapii i we wspomaganiu rozwoju. W: E. Dryll, A. Cierpka (red.), Narracja. Koncepcje i badania psychologiczne. (s. 102 – 111). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Eichelberger, W., Szczawiński, W. (2001). Alchemia „Alchemika”. Warszawa: Wydawnictwo Drzewo Babel.
Pinkola-Estes, C. (2001). Biegnąca z wilkami. Archetyp Dzikiej Kobiety w mitach i legendach. Poznań. Wydawnictwo: Zysk i S-ka.
Sierotwiński, S. (1966). Słownik terminów literackich. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum.
Sławiński, J. (1999). Podręczny słownik terminów literackich. Warszawa: Wydawnictwo Open.
Tolkien, J. R. R. (2000). Potwory i krytycy i inne eseje. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Wais, J. (2006). Ścieżki baśni. Warszawa: Wydawnictwo Eneteia.
Napisz komentarz